Is soiléir tá fadhb in Uladh. Níorbh as an tromlach ann an fadhb sin. Tháinig an fadhb as méid daoine ann, ach níor tosaigh sé ann. Tosaigh é ar barr an lae as an lucht gallda a sheol dílseoirí anseo, fadó fadó, agus is tríd clainne de shliocht na dílseoirí sin atá anseo i ndiaidh na glúnta, sa deireadh a shroich an fadhb. Sin eolas coitianta. Tá sé éasca gearán faoin DUP mar siad an grúpa pro-Sasamach in Uladh. Ach nach bhfuil sé níos fearr do uiligh smaoineamh orthu siúd i slí a bhfuil fíor freisin: is siad, mar aon le muidne agus an Eoraip, na híobartaigh is déanaí na Coimeádaithe i Sasana, agus sinsir siúd, siad ar ghoid talamh na dílseoirí ón Alban fadó.
Tá níos mó na fadhb amháin, an fírinne le rá, ag teacht as Sasamach. Ach cé go bhfuil formhór daoine go deas cineálta-bog, ag míniú do lucht an DUP agus siúd, “we told you so”, cuid den fadhb is ea: nach gcreideadh an té nár thuig an rabhadh. Siad féin atá freagrach do aon damáiste leanúnach, ach ní admhaíonn daoine a lochtanna féin, faraor.
Tharla sin anseo roimhe. Thug daoine rabhadh do Aontachtaithe roimh na seascaidí go mbeadh deacrachtaí ag teacht dá leanfaidís – mar a lean siad – ag cur faoi cos gach té a raibh tír-grách, nó aon té nach raibh as an reiligiún oifigeach. Sa deireadh bhí cogadh i rith na mblianta de réir sin. Níor críochnaigh na Deacrachtaí go dtí go raibh na mílte marbh, agus le gá do daoine ó tíortha eile teacht anseo ag geallúint cothrom na grúpaí a cosaint i rith cainte síochána. Sin rud níos tábhachtaí na Brexit, nach seasann Brexit go compordach leis.
Cé go ndearna na daoine sin, Mitchell agus Clinton ina measc, sár job, is féidir linn féin an fadhb i mbliana a réitiú; an mbeidh gá dúinn fanacht go dtí go bhfuil Mitchell nó Clinton nó a leithéid le fáil arís, nó an féidir le muintir an oileán fadhb an ‘teorann’ a réitiú dóibh féin?
An teorann an fadhb is mó: aontacht an oileán ag teacht, anois an lá níos gaire ná riamh.
An buntáiste is mó a bhí ag na Meiriceánaigh ná gurbh as taobh-amuigh siad. Ach ádh mór ag muintir ár oileán ag an am cancrach seo, ná go bhfuil daoine ón taobh amuigh anseo i gcónaí. Toisc go bhfuil an teorann bunaithe ar saghas cinedheighilt na Protastúnaigh ó na Caitlicigh Rómhánacha, agus sin soiléir ó stair na dhá stáit ar na dhá thaoibh, an té ar mhaith leis bheith neodrach ní mór de gan bheith páirt do na reiligiúin sin.
Mar dúirt Theobald Wolfe Tone an aidhm a bhí aige: “to substitute the common name of Irishmen in place of the denomination of Protestant, Catholic and Dissenter”. Cuireann sin in iúil go bhfuil seans – nó dualgas – do na muintir ar féidir leo “dissenter”, nó easaontóirí a cur orthu féin, rud a dhéanamh anois. Tar éis céad, níl socrú atá lán sásúil do éinne i gcás anois.
Sa Tuaisceart tá stát Protastúnach a bhfuil i gcónaí bagairt dul ar ais chuig 1690; sa Deisceart, stát Caitlicigh Rómhánacha le bhunreacht, bunaithe féin ar paidir, in a bhfuil Aindiachaí agus Daonnachtaí saoránaigh ar an dara-céim anuas. Is muidne na easaontóirí ar gach taobh don oileán, cé an méid dúinn níos lú i gcónaí ná na luchtanna eile.
Nach dúinn an dualgas anois? Tá aontacht an oileán ag teacht am éigin; agus é níos gaire anois, cé ar féidir leo stiúradh sin go síochántacht sa gcuan? Tá easnamh bille cearta daonna agus sibhialta ar an oileán, cé go bhfuil gá leis ó Conradh Béal Feirste ó 1998, agus sin lasta féideartha sa long mBrexit, lasta don oileán go léir.
Tá gá soiléir le bille cearta, le lucht Coimeádaithe ag stiúir an Ríocht Aontaithe. Ag admháil nach foirfe muid, nach féidir le muintir Daonnachas Éire, iad na easaontóirí a bhí i gceist ag an Protastúnach ó Uladh fadó, faigh réiteach. Muid i gcónaí anseo, ach fós taobh amuigh.
Agus luach an seirbhís sin? Poblacht tuata thar an oileán le cabhair ón AE. Níl muid ag iarraidh ó na Aontachtaithe, ach bheith mar aontachtaithe linn, agus muid chomharsana ar an oileán cheanna.